Προτάσεις ΒΙΑΝ – Συμβούλιου ΣΕΒ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη για ταχύτερη και δικαιότερη πράσινη μετάβαση

Η αναθεώρηση του πλαισίου πολιτικών της Ε.Ε. για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή δημιουργεί μια σειρά κρίσιμων προκλήσεων, από την εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας και την παραγωγικότητα των πόρων, μέχρι την οικολογική καινοτομία και τη διαχείριση αποβλήτων, που αλλάζουν ριζικά τον τρόπο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, ενώ ταυτόχρονα αυξάνονται οι κίνδυνοι απώλειας της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων.
Η χώρα έχει υιοθετήσει σειρά στρατηγικών και σχεδίων δράσης για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Η ψήφιση του Νόμου 4936/2022 με στόχο την κλιματική ουδετερότητα το 2050 και ενδιάμεσες μειώσεις εκπομπών θα αποτελέσει τη βάση διαμόρφωσης μελλοντικών πολιτικών και στρατηγικών και θα απαιτήσει σημαντικές επενδύσεις μέσω ιδιωτικών και δημόσιων κεφαλαίων.
Η πρακτική εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας παραμένει σημαντική πρόκληση σε κρίσιμους τομείς, όπως της διαχείρισης αποβλήτων, της ανακύκλωσης και του βαθμού κυκλικότητας στη χρήση υλικών. H κυκλική χρήση υλικών ανήλθε σε 5,4% το 2020 (από 2,4% το 2016), όταν ο μέσος όρος στην Ε.Ε. είναι 12,8%. To ΒΙΑΝ προτείνει τη σύσταση Παρατηρητηρίου για την παρακολούθηση της πορείας μετάβασης και τον έγκαιρο εντοπισμό αδυναμιών και καθυστερήσεων
H βελτίωση της παραγωγικότητας των πόρων, αν και βελτιώνεται σταθερά την τελευταία δεκαετία, εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση για την Ελλάδα που υπολείπεται (€1,77/kg έναντι €2,09/kg στην Ε.Ε.).
Στην οικολογική καινοτομία, την ανάπτυξη δηλαδή καινοτόμων προϊόντων, υλικών, υπηρεσιών και διεργασιών που προστατεύουν το περιβάλλον και αξιοποιούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους διαθέσιμους πόρους, η Ελλάδα ήταν 17η το 2021.
Στα αστικά απόβλητα, ενώ οι παραγόμενες ποσότητες είναι κοντά στον ευρωπαϊκό μέσο όρο (524kg/κάτοικο/χρόνο), το 80% των αστικών αποβλήτων καταλήγει σε ταφή, που είναι η 25η επίδοση στην Ε.Ε., και πολύ μακριά από το 10% που είναι ο στόχος μέχρι το 2030.
Καθυστερήσεις επίσης καταγράφονται ως προς την ολοκληρωμένη διαχείριση και προστασία των περιοχών Natura, την επιτυχημένη ολοκλήρωση των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ), καθώς και την κατάρτιση θαλάσσιων χωροταξικών σχεδίων.
Παρά τις επιμέρους βελτιώσεις, ζητούμενο παραμένει η επιτάχυνση στην περιβαλλοντική αδειοδότηση, νέων ή υφιστάμενων έργων. Η αναμενόμενη αύξηση του φόρτου των αδειοδοτουσών αρχών από τις προβλέψεις του κλιματικού νόμου (Νόμος 4936/2022), καθιστά άμεση προτεραιότητα την αξιοποίηση ιδιωτών ελεγκτών, μέσω του μητρώου αξιολογητών ΜΠΕ.
Σύνοψη
Η κλιματική φιλοδοξία της Ευρώπης συνοδεύεται από ένα ολοκληρωμένο πράσινο θεσμικό πλαίσιο με στόχους για την κλιματική ουδετερότητα, την προώθηση της κυκλικής οικονομίας, και την προστασία του περιβάλλοντος. Αυτό το πλαίσιο παρακολουθείται μέσω των εκθέσεων εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας (Environmental Implementation Review EIR).
Στην τελευταία έκθεση (Σεπτέμβριος 2022), αναδεικνύεται η ανάγκη να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις σε κρίσιμα ζητήματα διαχείρισης αποβλήτων, κυκλικής οικονομίας και περιβαλλοντικών ελέγχων. Για την Κυκλική Οικονομία, η ανάγκη επιτάχυνσης αφορά τόσο την εφαρμογή κανόνων και τις απαραίτητες υποδομές για να πετύχει η χώρα τους στόχους και να σταματήσει να καταβάλει πρόστιμα εκατομμυρίων (€66.5 εκ για άτυπη
λειτουργία χώρων ταφής και €50εκ για αναποτελεσματική διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων), όσο και πλήρη αξιοποίηση των περίπου €12 δισ. του Ταμείου Ανάκαμψης που προορίζεται για σε κλιματικούς στόχους, μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις για μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα.
Ο σχεδιασμός με τρόπο που να διασφαλίζει την όσο το δυνατόν ευρύτερη συμμετοχή των επιχειρήσεων στις διάφορες παροχές του προγράμματος αποτελεί κρίσιμη προϋπόθεση επιτυχίας. Παράλληλα, η επένδυση στην ευαισθητοποίηση των πολιτών και στη δημιουργία ζήτησης για πράσινα προϊόντα και υπηρεσίες.
Η επιχειρηματικότητα στηρίζει την μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα. Όμως οι επιλογές που θα ακολουθήσει η Ε.Ε. θα πρέπει να διασφαλίζουν ίσους όρους ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων εντός και εκτός Ευρώπης, ενώ ειδική μέριμνα θα πρέπει να ληφθεί για τις εξαγωγές. Η διαρροή επενδύσεων από την Ε.Ε. είναι μια πραγματικότητα με οικονομικές αλλά και περιβαλλοντικές συνέπειες, αφού η παραγωγή μεταφέρεται σε χώρες με μεγαλύτερο ανθρακικό αποτύπωμα. Όμως η αποανθρακοποίηση της οικονομίας είναι μια μακρά, τεχνικά σύνθετη και ακριβή διαδικασία, η οποία πρέπει να διενεργηθεί με τρόπο που να διασφαλίζει την οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητά της. Σε αυτή την κατεύθυνση, οι στόχοι και οι πολιτικές για το κλίμα είναι αναγκαίο να συνοδεύονται από αναλυτικές αξιολογήσεις κόστους, οφέλους και επιπτώσεων στην οικονομία, τις επιχειρήσεις και την κοινωνία.

Προτάσεις του Συμβουλίου ΣΕΒ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη
• Να δοθεί προτεραιότητα στο σχεδιασμό δράσεων εθνικού χαρακτήρα, όπως: εθνικό σχέδιο για τη βιομηχανική συμβίωση, εθνικό σχέδιο για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων.
• Διαμόρφωση και λειτουργία ολοκληρωμένου πλαισίου καταγραφής των μεγεθών της κυκλικής οικονομίας (σύσταση Παρατηρητηρίου) για την παρακολούθηση της πορείας μετάβασης και τον έγκαιρο εντοπισμό αδυναμιών και καθυστερήσεων.
• Εφαρμογή του θεσμοθετημένου τέλους υγειονομικής ταφής, όπως ισχύει σε 23 χώρες της Ε.Ε., σύμφωνα με τις προβλέψεις του Νόμου 4819/2021, με στόχο να καταστεί η ταφή ακριβότερη της επεξεργασίας – διαχείρισης.
• Επάρκεια υποδομών σε εγκαταστάσεις χωριστής συλλογής, επεξεργασίας, αξιοποίησης, με στόχο την ανάκτηση δευτερογενών υλικών (σε ικανές ποσότητες και με κατάλληλη ποιότητα).
• Εφαρμογή του σχεδίου δράσης για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις (ΠΔΣ), προτεραιότητα στη δημιουργία πλαισίου παρακολούθησης και διεύρυνση των υποχρεωτικών πράσινων κριτηρίων και σε άλλες κατηγορίες ΠΔΣ, όπως περί σχεδιασμού/κατασκευής οδοποιίας και έργων υποδομών και σχεδιασμού/κατασκευής κτιριακών υποδομών
• Ανάπτυξη προτύπων για δευτερογενή υλικά και καύσιμα.
• Ενίσχυση των ελέγχων εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας μέσω ενεργοποίησης του θεσμού των ιδιωτών επιθεωρητών για την αποτελεσματική αντιμετώπιση φαινομένων αθέμιτου ανταγωνισμού στη νέα, κυκλική, οικονομία.
• Έκδοση προεδρικών διαταγμάτων για τις επιτρεπόμενες χρήσεις γης και πλήρη εναρμόνιση με τις σύγχρονες ευρωπαϊκές αλλά και διεθνείς πρακτικές προστασίας, ώστε να καταστεί εφικτή η ανάπτυξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε συμφωνία με τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής.
• Επιτάχυνση των διαδικασιών περιβαλλοντικής αδειοδότησης με την άμεση λειτουργία των μητρώων αξιολογητών ΜΠΕ, αλλά και των ελέγχων εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας με ενεργοποίηση του θεσμού των ιδιωτών επιθεωρητών.

 
Εφαρμογή των περιβαλλοντικών πολιτικών στην Ευρώπη και την Ελλάδα
Η Ευρώπη είναι η πρώτη ήπειρος που θεσπίζει σταδιακά ένα πλήρες θεσμικό πλαίσιο για την μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα το 2050, εστιάζοντας μεταξύ άλλων στην ενεργειακή μετάβαση, τη μείωση εκπομπών Αερίων του Θερμοκηπίου, την προώθηση της κυκλικής οικονομίας, τη μείωση της ρύπανσης και την προστασία της φύσης. Από το 2016, η Επιτροπή έχει δεσμευθεί να υποβάλλει τακτικά, εκθέσεις για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας στην Ε.Ε. (Environmental Implementation Review - EIR). Στις εκθέσεις αυτές αποτυπώνεται η πρόοδος των κρατών-μελών, και εντοπίζονται τυχόν καθυστερήσεις και οι κυριότερες αιτίες για την ελλιπή εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας.
Στην τελευταία έκθεσή της για την Ελλάδα, (Σεπτέμβριος 2022), διαπιστώνεται μεταξύ άλλων ότι η χώρα εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα όσον αφορά τη διαχείριση των αποβλήτων, την πρόοδο της κυκλικής οικονομίας, την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών περιβαλλοντικών ελέγχων, καθώς επίσης και ελλείψεις στο χρηματοδοτικό πλαίσιο. Ταυτόχρονα, η έκθεση σημειώνει ότι, αν και το δίκτυο Natura 2000 είναι πλήρες, δεν έχουν ακόμα προσδιοριστεί οι ειδικοί ανά τόπο στόχοι και τα μέτρα διατήρησης.
Το παρόν δελτίο αναδεικνύει τα πεδία προς βελτίωση, όπως καταγράφονται στην εν λόγω έκθεση της Ε.Ε., περιλαμβάνοντας τις προτάσεις του Συμβουλίου ΣΕΒ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη σε κάθε ένα από αυτά.

Ανάγκη επιτάχυνσης προς την κυκλική οικονομία
Στην κυκλική οικονομία, επίκεντρο είναι η αποδοτική χρήση των πεπερασμένων φυσικών πόρων του πλανήτη, για παραγωγή προϊόντων σχεδιασμένων ώστε να μπορούν να παραμένουν εντός της οικονομίας για όσο το δυνατόν περισσότερο χρονικό διάστημα και όταν απορριφθούν να δημιουργήσουν το μικρότερο δυνατό περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Η χώρα μας, τα τελευταία χρόνια έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο σε επίπεδο πολιτικών και ρυθμιστικού πλαισίου, με την υιοθέτηση της Εθνικής Στρατηγικής για την Κυκλική Οικονομία το 2018 και την έγκριση του Σχεδίου Δράσης (Οδικού Χάρτη) το 2021, καθώς και με επιμέρους παρεμβάσεις, όπως ο εκσυγχρονισμός της νομοθεσίας για τη διαχείριση αποβλήτων.
Ωστόσο, σε επίπεδο πρακτικής εφαρμογής, η κυκλική οικονομία στην Ελλάδα υστερεί σημαντικά, με μία από τις βασικές αδυναμίες να παραμένει το υψηλό ποσοστό ταφής αποβλήτων.
Ειδικότερα, η κυκλική χρήση υλικών ανήλθε σε 2,4% το 2016 και σε 5,4% το 2020, σε σύγκριση με 12,8% κατά μέσο όρο στην Ε.Ε. (Δ1). Τα ποσοστά αυτά καταδεικνύουν ότι το μερίδιο των δευτερογενών υλικών που επανεισάγεται στην οικονομία είναι πολύ μικρό.
Ταυτόχρονα, η παραγωγικότητα των πόρων, ένας δείκτης που εκφράζει πόσο αποτελεσματικά χρησιμοποιεί η οικονομία τους υλικούς πόρους για την παραγωγή πλούτου, αν και βελτιώνεται σταθερά την τελευταία δεκαετία, εξακολουθεί να υπολείπεται στην Ελλάδα (€1,77 ανά kg έναντι €2,09 ανά kg κατά μέσο στην Ε.Ε., Δ2).

Σε επίπεδο πρακτικής εφαρμογής, η κυκλική οικονομία στην Ελλάδα υστερεί σημαντικά, με μία από τις βασικές αδυναμίες να παραμένει το υψηλό ποσοστό ταφής στη διαχείριση αποβλήτων.

Ως προς την οικολογική καινοτομία, την ανάπτυξη δηλαδή καινοτόμων προϊόντων, υλικών, υπηρεσιών και διεργασιών που προστατεύουν το περιβάλλον και αξιοποιούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους διαθέσιμους πόρους, η Ελλάδα κατέλαβε την 17η θέση το 2021 (Δ3), καταγράφοντας χαμηλότερες επιδόσεις από τον μέσο όρο της Ε.Ε. και στις πέντε συνιστώσες του δείκτη (δραστηριότητες οικολογικής καινοτομίας, εκροές οικολογικής καινοτομίας, κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα, εισροές οικολογικής καινοτομίας και αποτελέσματα αποδοτικής χρήσης των πόρων).
Είναι κρίσιμο να δοθεί προτεραιότητα στο σχεδιασμό δράσεων εθνικού χαρακτήρα, όπως το εθνικό σχέδιο για τη βιομηχανική συμβίωση και το αντίστοιχο για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων, και η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου πλαισίου καταγραφής των μεγεθών της κυκλικής οικονομίας (σύσταση Παρατηρητηρίου) για την παρακολούθηση της πορείας μετάβασης και τον έγκαιρο εντοπισμό αδυναμιών και καθυστερήσεων.